การประเมินคุณภาพสมุนไพรบัวบกจากแหล่งจัดหาวัตถุดิบในประเทศไทย Quality Assessment of Centella asiatica (L.) Urban from Herbal Suppliers in Thailand

Abstract

บทคัดย่อ วัตถุประสงค์: เพื่อศึกษาคุณภาพของวัตถุดิบสมุนไพรบัวบกจากร้านจำหน่ายสมุนไพรและพื้นที่แหล่งปลูกในประเทศไทย วิธีการศึกษา: รวบรวมวัตถุดิบสมุนไพรบัวบก 12 ตัวอย่าง (จากร้านจำหน่ายในกรุงเทพมหานคร 4 ตัวอย่าง และแหล่งปลูกสมุนไพร 8 ตัวอย่าง) จากจังหวัดบุรีรัมย์ หนองบัวลำภู มหาสารคาม และปราจีนบุรี เมินเปรียบเทียบปริมาณร้อยละสารสกัดและปริมาณสารสำคัญ ได้แก่ มาเดคาสโซไซด์ เอเชียติโคไซด์ กรดมาเดคาสซิก กรดเอเชียติก และสารไทรเทอร์พีนอยด์รวม ผลการศึกษา: พบปริมาณสารสกัดด้วยเอทานอลจากตัวอย่างบัวบกทั้งหมดเป็นไปตามเกณฑ์ของตำรามาตรฐานยาสมุนไพรไทย คือ ไม่น้อยกว่าร้อยละ 15.0 โดยน้ำหนัก เมื่อเปรียบเทียบวัตถุดิบสมุนไพรบัวบกจากร้านสมุนไพรและแหล่งปลูก พบว่าค่าเฉลี่ยร้อยละสารสกัดไม่ต่างกัน (ร้อยละ 23.54 ± 4.35 และ 23.78 ± 5.04 โดยน้ำหนัก ตามลำดับ P-value = 0.990) และสารไทรเทอร์พีนอยด์รวม (ร้อยละ 1.20 ± 0.53 และ 1.98 ± 0.59 โดยน้ำหนัก ตามลำดับ P-value = 0.346) วัตถุดิบสมุนไพรบัวบกที่ซื้อจากแหล่งเดียวกันในช่วงเวลาที่ต่างกันพบความแปรผันของร้อยละสารสกัด (ร้อยละ 16.06 ± 0.22 และ 25.20 ± 1.31 โดยน้ำหนัก P-value < 0.01) และสารไทรเทอร์พีนอยด์รวม (ร้อยละ 1.98 ± 0.20 และ 1.04 ± 0.07 โดยน้ำหนัก P-value = 0.010) พบปริมาณสารไทรเทอร์พีนอยด์แต่ละชนิดต่างกัน โดยสัดส่วนของสารกลุ่มไกลโคไซด์ (มาเดคาสโซไซด์และเอเชียติโคไซด์) ต่อสารกลุ่มอะไกลโคน (กรดมาเดคาสซิกและกรดเอเชียติก) อยู่ในช่วงตั้งแต่ 0.4: 1 ถึง 36.9: 1 ซึ่งแบ่งเป็น 2 กลุ่ม คือ กลุ่มที่สารหลักเป็นไกลโคไซด์และอะไกลโคน สรุป: วัตถุดิบสมุนไพรบัวบกมีความไม่คงที่ของคุณภาพวัตถุดิบจากตลาดจำหน่าย และแหล่งปลูกที่ต่างกันทั้งสารไทรเทอร์พีนอยด์และสารกลุ่มไกลโคไซด์ และแหล่งปลูกเดียวกันยังมีปริมาณสารสำคัญแต่ละชนิดต่างกัน คำสำคัญ: บัวบก; สารไทรเทอร์พีนอยด์; คุณภาพวัตถุดิบสมุนไพร; ปริมาณสารสกัดด้วยเอทานอล     บทคัดย่อ วัตถุประสงค์: เพื่อศึกษาคุณภาพของวัตถุดิบสมุนไพรบัวบกจากร้านจำหน่ายสมุนไพรและพื้นที่แหล่งปลูกในประเทศไทย วิธีการศึกษา: รวบรวมวัตถุดิบสมุนไพรบัวบก 12 ตัวอย่าง (จากร้านจำหน่ายในกรุงเทพมหานคร 4 ตัวอย่าง และแหล่งปลูกสมุนไพร 8 ตัวอย่าง) จากจังหวัดบุรีรัมย์ หนองบัวลำภู มหาสารคาม และปราจีนบุรี เมินเปรียบเทียบปริมาณร้อยละสารสกัดและปริมาณสารสำคัญ ได้แก่ มาเดคาสโซไซด์ เอเชียติโคไซด์ กรดมาเดคาสซิก กรดเอเชียติก และสารไทรเทอร์พีนอยด์รวม ผลการศึกษา: พบปริมาณสารสกัดด้วยเอทานอลจากตัวอย่างบัวบกทั้งหมดเป็นไปตามเกณฑ์ของตำรามาตรฐานยาสมุนไพรไทย คือ ไม่น้อยกว่าร้อยละ 15.0 โดยน้ำหนัก เมื่อเปรียบเทียบวัตถุดิบสมุนไพรบัวบกจากร้านสมุนไพรและแหล่งปลูก พบว่าค่าเฉลี่ยร้อยละสารสกัดไม่ต่างกัน (ร้อยละ 23.54 ± 4.35 และ 23.78 ± 5.04 โดยน้ำหนัก ตามลำดับ P-value = 0.990) และสารไทรเทอร์พีนอยด์รวม (ร้อยละ 1.20 ± 0.53 และ 1.98 ± 0.59 โดยน้ำหนัก ตามลำดับ P-value = 0.346) วัตถุดิบสมุนไพรบัวบกที่ซื้อจากแหล่งเดียวกันในช่วงเวลาที่ต่างกันพบความแปรผันของร้อยละสารสกัด (ร้อยละ 16.06 ± 0.22 และ 25.20 ± 1.31 โดยน้ำหนัก P-value < 0.01) และสารไทรเทอร์พีนอยด์รวม (ร้อยละ 1.98 ± 0.20 และ 1.04 ± 0.07 โดยน้ำหนัก P-value = 0.010) พบปริมาณสารไทรเทอร์พีนอยด์แต่ละชนิดต่างกัน โดยสัดส่วนของสารกลุ่มไกลโคไซด์ (มาเดคาสโซไซด์และเอเชียติโคไซด์) ต่อสารกลุ่มอะไกลโคน (กรดมาเดคาสซิกและกรดเอเชียติก) อยู่ในช่วงตั้งแต่ 0.4: 1 ถึง 36.9: 1 ซึ่งแบ่งเป็น 2 กลุ่ม คือ กลุ่มที่สารหลักเป็นไกลโคไซด์และอะไกลโคน สรุป: วัตถุดิบสมุนไพรบัวบกมีความไม่คงที่ของคุณภาพวัตถุดิบจากตลาดจำหน่าย และแหล่งปลูกที่ต่างกันทั้งสารไทรเทอร์พีนอยด์และสารกลุ่มไกลโคไซด์ และแหล่งปลูกเดียวกันยังมีปริมาณสารสำคัญแต่ละชนิดต่างกัน คำสำคัญ: บัวบก; สารไทรเทอร์พีนอยด์; คุณภาพวัตถุดิบสมุนไพร; ปริมาณสารสกัดด้วยเอทานอล   Editorial note Manuscript received in original form: April 24, 2024;Revision notified: May 29, 2024; Revision completed: June 2, 2024;Accepted in final form: July 14, 2024; Published online: March 30, 2025.           Abstract Objective: To investigate the quality of C. asiatica raw material obtained from Thai herbal stores and cultivation sites. Methods: Twelve C. asiatica raw material samples were obtained, 4 from stores in Bangkok and 8 from cultivation sites samples from Buri Ram, Nong Bua Lamphu, Maha Sarakham and Prachin Buri. These samples were investigated for extract yields and active compound contents (madecassoside, asiaticoside, madecassic acid, asiatic acid and total triterpenoids). Results: All the ethanol-soluble extracts met the Thai herbal pharmacopoeia (THP) criteria (i.e., ³ 15.0% w/w). Between herbal stores and plantation sites, there were no differences of the average extract yields (23.54 ± 4.35 and 23.78 ± 5.04% w/w, respectively, P-value = 0.990) or total triterpenoid contents (1.20±0.53 and 1.98±0.59% w/w, respectively, P-value = 0.346). Nevertheless, variability of the yields (16.06 ± 0.22 and 25.20 ± 1.31% w/w, respectively, P-value < 0.01) and triterpenoid contents (1.98 ± 0.20 and 1.04 ± 0.07% w/w, respectively, P-value = 0.010) was found among the raw materials purchased from the same store at different times. The ratios of the triterpenoids (madecassoside and asiaticoside) to the aglycones (madecassic acid and asiatic acid) varied from 0.4:1 to 36.9:1, and the ratios could be divided into two groups: glycoside-dominant and aglycone-dominant groups. Conclusion: The variation in the quality of C. asiatica from the same herbal store indicated that it is an unstable herbal material on the market. C. asiatica from different plantation sites contained different triterpenoids, mostly glycosides in various amounts. Plants in the same site also had different patterns of active compounds. Keywords: Centella asiatica; triterpenoids; herbal material quality; ethanol-soluble extractive ses.